Położenie Trzemeszna pomiędzy dwoma jeziorami: Trzemeszeńskim i Popielewskim spowodowało, że miejsce to posiadało naturalne warunki obronne sprzyjające bezpieczeństwu grodu. Być może to zadecydowało o sprowadzeniu tu w X wieku benedyktynów. Istnieje silna tradycja, że św. Wojciech, po przybyciu na polskie ziemie, zanim wyruszył na wyprawę misyjną, zamieszkał w trzemeszeńskim klasztorze lub eremie. W XIII - wiecznym tekście Miracula Sancti Adalberti czytamy, że bezpośrednio po przywieziemiu do Polski, ciało św. Wojciecha pochowano, o dopiero po pewnym czasie przeniesiono do Gniezna. W trzemeszeńskim klasztorze przez wieki utrzymywał się kult grobu św. Wojciecha i czczona była relikwia jego ramienia.

 W czasie najazdu czeskiego księcia Brzetysława I kościół w Trzemesznie uległ zniszczeniu, a zakon nie utrzymał się. Na jego miejsce w latach 1120 - 1130 Bolesław Krzywousty wraz z arcybiskupem Jakubem ze Żnina sprowadził zakonników reguły św. Augustyna, tzw. kanoników regularnych. Zakonnicy z fundacji Bolesława Krzywoustego na fundamentach zniszczonego kościoła przedromańskiego zbudowali nową bazylikę romańską, której elementy przetrwały do dziś. Istniejący wtedy klasztor i nowo wzniesiony kościół nosiły nazwę Ecclesia Sancti Adalberti (kościół św. Wojciecha). Przypuszczalne data konsekracji kościoła, to 23 kwietnia 1145 r.

W pierwszych latach istnienia klasztoru przeor awansował do godności opata, co łączyło się z przywilejem posługiwania się mitrą i pastorałem biskupim. Dzięki temu w zapiskach trzemeszeński kościół często jest nazywany katedrą. Pożar, który wybuchł w 1360 r. strawił kościół i klasztor, które w krótkim czasie zostały odbudowane.

Trzemeszno rozwijało się dzięki klasztorowi i od Władysława Jagiełły otrzymało prawa miejskie.

Miasto wraz z kościołem i klasztorem niszczyły częste pożary (1420, 1522, 1548) i szerząca się dżuma. Kościół wraz z klasztorem odbudowano pod koniec XVI wieku w stylu gotyckim wykorzystując fundamenty i część murów poprzedniej budowli, przez co zachowano układ bazylikowy kościoła. Do dnia dzisiejszego zachowały się nieliczne fragmenty murów.

Klasztor trzemeszeński przeżył swój renesans za czasów sprawowania funkcji opata przez Michała Kościeszę Kosmowskiego (XVIII w.), który w miejsce poprzedniego kościoła wybudował nową barokową bazylikę na wzór kościoła Santa Maria della Salute w Wenecji. Konsekracji bazyliki dokonał bp Stefan Łubieński 29 listopada 1791 r.

Ten sam opat, Michał Kościesza Kosmowski założył znaną później szkołę zwaną Akademią Trzemeszeńską. Jej pozostałością jest budynek alumnatu, a tradycje kontynuuje trzemeszeńskie liceum.

Ksiądz Michał Kościesza Kosmowski, mianowany biskupem sufraganem gnieźnieńskim zmarł w 1804 r., a jego ciało pochowano w podziemiach wybudowanego przez niego kościoła.

W 1836 r. zaborcze władze pruskie zamknęły klasztor, zabudowania klasztorne zostały rozebrane, a kościół stał się parafialnym. W 1865 r. zamknięto również trzemeszeńskie gimnazjum. W 1866 r. władze pruskie powołały do istnienia trzyletnią szkołę międzywyznaniową, którą w 1868 r. przekształcono w progimnazjum klasyczne.

W latach 1903 - 1914 prefektem gimnazjum, a potem również proboszczem trzemeszeńskiej parafii  był ks. Marceli Kowalski, który wsławił się odwagą w przeciwstawianiu się acji germanistycznej i budził u młodzieży zapał patriotyczny.

W czasie II wojny światowej bazylika w Trzemesznie została okradziona przez okupanta z wszystkich cennych przedmiotów i zamieniona na magazyn wojskowy. Alumnat zajęło dowództwo Wermachtu. Niemcy, opuszczając miasto 21 stycznia 1945 r. podpalili kościół i gimnazjum.

Po wojnie parafianie trzemeszeńscy z proboszczem, ks. kanonikiem Józefem Sarniewiczem, przystąpili do odbudowy zniszczonego kościoła. Ks. Sarniewicz prowadził to dzieło z wielkim poświęceniem i gdy umierał w roku 1952, kościół był prawie ukończony.  Dzieło swojego poprzednika kontynuowali następni proboszczowie: ks. kanonik Walenty Wnuk, ks. kanonik Józef Nowaczyk i ks. prałat Bronisław Michalski.

28 października 1969 r. kościół parafialny pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Trzemesznie został podniesiony przez Ojca św. Pawła VI do godności bazyliki mniejszej.

Obecnie trzemeszeńska parafia liczy ok. 9300 mieszkańców i - oprócz Trzemeszna - należa do niej następujące miejscowości: Bieślin, Brzozówiec, Bystrzyca, Cytrynowo, Folusz, Huta Trzemeszeńska, Kierzkowo, Kozłówko, Lubiń, Miaty, Niewolno, Ostrowite(część), Pasieka, Popielewo, Rudki, Święte, Wymysłowo, Zieleń.

Opracowano na podstawie: [praca zbiorowa],1000 lat parafii trzemeszeńskiej